مـنـطـقـه سـقـز بـی گـمـان از کهـن تـریـن و باسـتانـی تـریـن مـناطـق فـلات غـرب ایـران اسـت که امـروزه حـتـی ایـن سـوال مـطـرح شـده که آیا اکـبـاتـان در زیـویـه سـقـز بـوده یا در هـمـدان ، الـبـتـه طـرح مـسـائـل تـاریخـی احـتـیاج به اسـناد و مـدارک دارد که خـوشـبخـتانه حـتـی دشـمـنانـی چـون گـیـرشـمـن نـیـز نـتـوانـسـتـه انـد قـدمـت آن را انکـار نـمـایـنـد.

سـقـز در زمان مـادها اسکـیـت نام  داشـتـه  و سـپـس  با یـورش سـکـائـیـان به قـلـمـرو مـادها و تـسـخـیـر بـلادها درآمـده و نام آن به سـاکـز یا سـکـاکـز تـغـیـیـر یافـت  و پـس از ایـنکـه هـوو خـشـتـره مادی پـس از سـی سـال تـوانسـت سـکـائـیـان را تـارومار سـازد ایـن نام هـمچـنان بـر ناحـیـه سـقـز باقـی مانـد.

شـهـر سـقـز بـی گـمان پـایـتـخـت مـانـائـیـهـا بـوده که مـانـا یـکـی از طـوایـف مـاد بـوده انـد چـون سـیـســتـم حـکـومـتـی ماد مـرکـب بـوده از سـی ایـالـت و امـیـرنـشـیـن و در واقـع مـجـمـوع حـکــومـت مادی یک کـنـفـدراسـیـون امـروزی بـوده اسـت پـایـتـخـت و محـل قـدیـمـی شـهـر ناحـیـه شـرقـی کـنـونـی اسـت در مـحـلـی بـنام کـوشـکـه لـه کـه هـوز  تـپـه کـوچـکـی از کاخ قـدیـمـی در جـوار آسـیاب پـنـج طـبـقـه جاده سـنـنـدج مـوجـود اسـت در ناحـیـه سـقـز قـلاع مادی ـ مـانـائـی  مـشـهـور آرامـائـیـت  ـ ایـزی بـیا ـ گـرفـتـو و غـیـره وجـود دارنـد که بـنابـر پـاره ای از شـواهـد کاخ هـگـمـتـانه  نه در هـمـدان بـلـکـه در زیـویـه سـقـز بـوده اسـت بـنا بـر روایات  تاریخـی پـس از ایـنکـه پـادشـاه آشـور به قـلـمـرو مـاد لـشـکـر کـشـی کـرد بـسـیاری از اسـتحکامات  و قـلاع  مادی و مـانـائـی ویـران شـدنـد و ایـنک در مـنـطـقـه سـقـز دهـهـا قـلعـه قـدیـمـی و باسـتانـی ویـران وجـود دارنـد که هـر کـدام در دل خـود هـزاران راز دارنـد.

نخـسـت قـلعـه زیـویـه با ایـزی بـیا که بـنا به روایـت  گـیـرشـمـن خـزانه سـلـطـنـتـی و بـنابـر تحـقـیـقات دوسـت دانـشـمـنـدم آقـای رشـیـد کـیخـسـروی در دو جـلـد کـتاب دوران بـی خـبـری مـقـر حکـومـت دیـاکـوی مادی بـوده در نـزدیکـی شـهـر سـقـز قـرار دارد بگـونه ای که در مـبحـث پـیـشـیـن عـرض کـردم قـبـل از تـشکـیـل حکـومـت اسـرائـیـل یـهـودیان فـراوانـی در سـقـز و در نـواحـی آن سـاکـن بـودنـد از جـمـلـه چـنـد خـانـوار یـهـودی در روسـتای زیـویـه و اطـراف مـی زیـسـتـنـد تا ایـنکـه چـوپـانـی مـقـداری اشـیا طـلائـی پـیـدا کـرد و چـون یـهـودیان خـبـر را شـنـیـدنـد بلافاصـله دوسـتان خـود در هـمـدان را آگـاه سـاخـتـنـد آنها نـیـز به اعـظـم و رجـل مهـم خـود ایـوب ربـنـو که کاوشـگـر صاحـب اجازه آثـار باسـتانـی بـود خـبـر دادنـد نامـبـرده هـم پـس از تحـقـیـق فـراوان به ایـن واقـعـیـت دسـت یافـت که زیـویـه هـمـان کاخ دیـاکـوسـت و مـمـلـو از جـواهـرات و اشـیا گـرانـبها مـی باشـد لـذا  با تـمـاس و مـشـاوره با کارکـنان وقـت حکـومـتـی کـه شـریک دزد و رفـیـق قـافـلـه بـودنـد مـجـوز حـفـاری زیـویـه را گـرفـتـه و با کـلـنگ و بـیـل به جان ایـن قـلعـه باسـتانی افـتاد و آنچـه جـواهـرات و آثـار گـرانـبـها داشـت اسـتـخـراج کـرد و به اربابان صهـیـونـیـسـت و امـپـریالـیـسـت خـود تحـویـل داد که امـروزه مـوزه ای اسـرائـیـل – فـیلادلـفـیـا – نـیـویـورک – پـاریـس – لـنـدن و دهـهـا مجـمـوعـه خـصـوصی سـرشـار از آثـار مکـشـوفـه در زیـویـه مـی باشـنـد و تـمام ایـن آثـار تـوسـط ایـوب ربـنـو با هـمکاری مـقـامـات باسـتانـشـناسـی وقـت و مـسـئـولان نـظام پـادشـاهـی از کـشـور خـارج و به تـاراج رفـتـه اسـت عـلاوه بـر آن هـر چـه را هـم که نـبـرده نابـود کـرده انـد بـطـوریکـه در گـزارش رسـمـی مـامـوران اداره فـرهـنگ در پـرونـده رسـمـی و اداری زیـویـه مـی خـوانـیـم و ایـنجانـب نـیـز عـیـن گـزارش را در جـزوه تحـریـری خـودم بـنام حـفـاری صـهـیـونـیـسـت هـا در زیـویـه چاپ و پخـش کـرده ام از جـمـله آثـار مـنهـدم شـده عـبارتـسـت از یک مجـسـمـه عـظـیـم بـوزن بـیـسـت خـروار که بـدسـتـور ایـوب ربـنـو آن را تکـه تکـه کـرده انـد و نـیـز طـبـق شـهادت شـهـود و گـزارش آقـای رشـیـد کـیخـسـروی در کـتاب دوران بـی خـبـری تـابـوتـی کـشـف شـده که بـر جـنازه مـتـوفـی پـارچـه ای دیـبائـی پـیـچـیـده بـودنـد زرد رنگ و با خـطـوط مـشـخـص که شـایـد وصـیـت یا شـهادت صاحـب جـسـد بـوده یا نام  و نـشـان او اما بـدسـتـور ربـنـو و دسـتـیارش آن دیـبا را باز و تـکـه و پـاره کـرده انـد تا سـنـدی بـرجای نـمانـد سـپـس جـسـد را نابـود و تابـوت را بـرده انـد در ایـن تـابـوت شـمـشـیـر و خـنجـر و اشـیا گـرانـبـها بـوده و احـتـمالا جـسـد مـتعـلـق به فـریـبـرز مادی پـادشـاه ماد یا رسـتـم مادی بـوده اسـت آنچـه به غـارت رفـتـه کـمـر بـنـدهای طـلا و وسـایـل اسـب سـواری و ناقـوسـهای زریـن و جامـهـای طـلائـی و مجـمـوعـه ای عاج  و آثـار مـفـرغـی و فـلـزی تـمـامـا حکایـت از یک تـمـدن عـظـیـم در کاخ زیـویـه مـی کـنـنـد که خـوشـبخـتانه هـنـوز غـار و چـنـد طـبـقـه از کاخ اصـلـی مـصـون از تعـرض مانـده اسـت به امـیـد روزی که دلـسـوزان مـیـراث فـرهـنگـی کـشـور در ایـن مـورد اقـدام نـمـایـنـد  و آنچـه را که مـی یـایـنـد در دسـتـرس و بـمـعـرض دیـد مـردم قـرار دهـنـد که نکـتـه ای از تاریـخ سـتـرگ ایـن سـرزمـیـن پـنـهان نـمانـد در نـزدیکـی زیـویـه قـلعـه کـرفـتـو وجـود دارد که اگـر چـه غـاری اسـت سـنگـی اما دارای چـنـدیـن اطاق روزنه دار و تـراشـیـده با تـزئـیـنات گـل سـنگـی و تـالار و چـشـمه و حـوض مـی باشـد و طـبـق یکـی از کـتـیـبـه های زیـویـه مابـیـن سـاکـنان زیـویـه و کـرفـتـو جـنگـی رخ داده و در آن کـتـیـبـه نـوشـتـه شـده با هـزار زحـمـت تـوانـسـتـیـم کـرفـتـو را فـتح کـنـیـم بـرایـن اسـاس روشـن مـی شـود نام کـرفـتـو عـبارتـسـت از گـرتـو که در کـردی به جای یا کـسـی گـفـتـه مـی شـود که فـتح شـده یا اسـیـر شـده باشـد الـبـته گـرفـتـو صحـیـح تـر اسـت یعـنـی قـلعـه فـتح شـده و ایـن باسـتـناد و کـتـیـبـه زیـویـه درسـت تـر اسـت در هـمان نـزدیکـی قـلاع قـاپـلانـتـو – گـل تـپـه – تـیـکانـلـو – صاحـب – کـریـم آباد – قـلعـه کـهـنـه – الکـه لـو و آرامائـیـت وجـود دارنـد که هـر کـدام در فـهـرسـت آثـار مـلـی و قـابـل حـفـاظـت ایـران ثـبـت شـده انـد آنگاه روبـروی آن قـسـمـت در جـنـوب زیـویـه قـلاع دولـت قـلعـه – ماهـیـدر – بایـنـده ره – مـه رزه – خـورده لـوکـی و غـیـره  وجـود دارنـد پـس از انـقـراض حکـومـت مـاد مـنـطـقـه سـقـز جـز قـلمـرو مـاد کـوچک بـوده و کـماکـان فـرمانـروایان مـانـائـی بـر آن حکـومـت کـرده و مـردم دارای مـذهـب زردتـشـی بـوده انـد اما مـهـاجـمـان پـارتـی سـرانجام بـر ایـن ناحـیـه نـیـز تـسـلـط یافـتـنـد که در جـهـت اثـبـات ایـن قـضـیـه گـورسـتانهای مـتعـدد پـارتـی در مـنـطـقـه کـرمـانـشـاه را مـعـرفـی مـی کـنـم اما بهـرحال مـنـطـقـه سـقـز از حـیـث مـذهـبـی هـم بعـدا جـنـبـه تـقـدس داشـتـه اسـت زیـرا به دو عـبادتـگـاه مهـم مادی و سـاسـانـی نـزدیک بـوده که اولـی مـعــبـد مـانـائـی قـه لای چـی در 45  کـیـلـومـتـری شـمال غـربـی و نـزدیکـی بـوکـان کـنـونـی اسـت و آثـار و کـتـیـبـه ها و کـاشـی کاریـهـای زیـبا و نـقـوش بـرجـسـتـه و آجـرهای مـنـقـوش و مـهـمـور آن بعـد از انـقـلاب اسـلامـی ایـران کـشـف و مـتـاسـفـانـه تا حـد زیادی بـتـاراج رفـت بـطـوریکـه هـر کاشـی آن حـدود چـهـل هـزار تـومان و هـر آجـر آن تا هـفـت هـزار تـومان خـریـد و فـروش شـده انـد و دومـی عـبادتـگـاه آزرگـشـسـب در نـزدیکـی زیـویـه که پـادشـاهـان سـاسـانـی مجـبـور بـودنـد پـای پـیاده به زیارت کـردن بـشـتابـنـد فاصـله از رگـشـسـب تا سـقـز بـیـشـتـر از هـشـتاد کـیـلـومـتـر نمـی باشـد با سـقـوط حکـومـت و امـپـراطـوری کـرد نـژاد سـاسـانـی مـنـطـقـه سـقـز بعـلـت مجاورت با عـراق عـرب در مـسـیـر اردوکـشـی بـوده اسـت سـپـاه اعـراب در مـدت نـزدیکـی به مـنـطـقـه بـانـه رسـیـدنـد و مـردم ایـن شـهـر با اخـتـیـار خـود اسـلام را  پـذیـرفـتـنـد و از جـنـگ و دعـوا جـلـوگـیـری شـد در ایـن زمان مـردم سـقـز که زرتـشـتـی بـودنـد و آنها را گـیـر مـی گـفـتـنـد شـهـرها را تـرک و به کـوهـسـتانها و مـناطـق بـیـرون رفـتـنـد از جـمـلـه در سـقـز مـنـطـقـه ای بـنام گـبـره قـلعـه وجـود دارد که حـکـایـت از وجـود اسـتـحـکـامـات زردتـشـتـیـان در ایـن ناحـیـه دارد گـبـره قـلعـه در بـیـسـت کـیـلـومـتـری جـنـوب شـرقـی سـقـز واقـع شـده اسـت و نـیـز مـنـطـقـه ای در جـنـوب سـقـز تا سـرحـد مـهـابـاد و سـردشـت بـنام گـبـرک- گـابـرک – گـاورک – گه ورک وجـود دارد که محـل سکـونـت زرتـشـتـیـان بـوده ایـن مـنـطـقـه دارای کـوهـسـتـانهای بـلـنـد و گـورسـتانـهـای باسـتانـی فـراوان اسـت که مـی تـوانـد ایـن نـظـریـه را ثـابـت کـنـد بهـرحال نام مـنـطـقـه گه ور خـودش مـسـئـلـه را ثـابـت مـی کـنـد عـلاوه بـر آن در تـرانـه های عـامـیـانـه مـنـطـقـه سـقـز که هـمـیـشـه تـرانـه های روسـتائـی مـنـبع تحـقـیـق تاریخـی هـسـتـنـد ابـیـاتـی در آنها شـنـیـده مـی شـونـد که حکایـت از دوران عـسـرت و درمانـدگـی گـبـرهای زرتـشـتـی دارد به عـنـوان مـثـال :

هـه ناسـه ی سـاردم سـه نگـی تـاوانـو                  گـه وری سـه ر کـیـوان مـنـی لاوانـو

که تـرجـمـه آن این اسـت آه سـرد مـن سـنگـها را ذوب مـی کـرد و گـبـر نـشـسـتـه بـرفـراز کـوهـسـتانها بـرای مـن گـریـه مـی کـرد.

در ایـن تـرانـه قـدیـمـی درمانـدگـی و بـیـچـارگـی زرتـشـتـیـان بخـوبـی مـشـهـود اسـت که سـرایـنـده  گـفـتـه مـن بحـدی ذلـیـل بـودم حـتـی گـبـرهای کـوهـسـتان هـم بـرای مـن گـریـه کـردنـد بـطـوریـکـه امـروزه مـشـهـود اسـت در تـلاش بـرای فـتـح سـقـز تـنـی چـنـد از مجاهـدیـن صـدر اسـلام شـهـیـد شـده انـد و وجـود قـبـور مـقـدسـیـن و شـهـدا در کـنار دیـوارهای قـدیـمـی شـهـر مـسـئـلـه را به ثـبـوت مـی رسـانـد بـرای مـثـال مـرقـد پـیـرغـزائـی در دروازه شـمالـی و مـرقـد پـیـرمحـمـد و پـیـر شـلالـی در ناحـیـه شـرقـی و مـرقـد پـیـر مـیکـائـیـل در ناحـیـه جـنـوبـی شـهـر که بـشـرح نـوشـتـه های قـبـلـی امـروز زیارتـگـاهـهـای مـردم مـسـلـمان هـسـتـنـد بـدیـهـی اسـت نام هـیـچکـدام از ایـن مجاهـدان بـدرسـتـی روشـن نـیـسـت بـطـور مـثـال پـیـر غــزائـی یعـنی پـیـر جهاد گـر که خـود دادن عـنـوان پـیـر به ایـن مـقـدسـیـن اسـلامـی حکایـت از عـقـایـد زرتـشـتـی دارد چـون در کـردسـتان مـوبـدان و بـزرگـان زرتـشـتـی را پـیـر مـی نامـیـدنـد مانـنـد پـیـر شـهـریار و غـیـره .

پـس از ظهـور اسـلام و از هـم پـاشـیـدن حکـومـت مـنـظـم و مـتـحـد سـاسـانـی نـوبـت به حکـومـتـهای مـلـوک الـطـوایـفـی رسـیـد و امـیـران کـرد هـر کـدام بـرای بـدسـت آوردن حکـومـت کـردسـتان به تـلاش پـرداخـتـنـد اما ایـن تـلاشـهـا هـم تحـت تـاثـیـر جـو حاکـم بـر آن زمان بـصـورت طایـفـه ای بـود بـرای مـثـال با ظـهـور اسـلام در مـنـطـقـه بـانـه اخـتـیارالـدیـنـیـها حاکـم بـلافـصـل شـدنـد و در شـهـر زور و سـنـنـدج پـس از مـدتـی بابا اردلان سـلـسـله امـرای اردلان را تـاسـیـس کـرد ودر ایـن زمان تا عـصـر مـغــول کـمـتـر نامـی از کـردسـتان دیـده مـی شـود اما در عـصـر مـغــول مـی خـوانـیـم که شـهـر بـهـار در نـزدیکـی هـمـدان بـعـنـوان پـایـتـخـت کـردسـتان انـتـخـاب مـی شـود لاکـن بعـدا ایـن شـهـر نـیـز بـدسـت مـهـاجـمـیـن ویـران و سـلـطـان آباد چـمـچـمـال پـایـتـخـت و مـقـر کـردسـتان شـد که مـنـطـقـه سـقـز عـمـلا تحـت فـرمانـروائـی اردلانها قـرار گـرفـت دودمـان اردلان نخـسـت در مـوصـل و دیاربکـر سـاکـن بـودنـد و بعـدا به مـنـطـقـه شـهـر زور در کـردسـتان امـروز عـراق رفـتـه و قـلعـه زلـم را مـقـر امارت خـود قـرار دادنـد بـنا بـنـوشـتـه مـورخـیـن کـلـول بـیـگ پـسـر اردلان در سـال  620  هـجـری قـمـری شـهـر سـقـز را تـصـرف و به قـلـمـرو فـرمانـروائـی خـود ضـمـیـمـه کـرد و ایـن مـنـطـقـه تا عـصـر سـلـطـنـت ناصـرالـدیـن شـاه قـاجار تحـت حکـومـت و اسـتـیـلای امـرای اردلان بـود و بعـد از آ ن نـیـز اگـر چـه ناصـرالـدیـن شـاه با اعـزام شـاهـزاده فـرهـاد مـیـزا مـعـتـمـد الـدولـه عـمـوی خـود به بـعـنـوان حاکـم کـردسـتان بـدون سـررو صـدا  تـوانـسـت به امـارت اردلانها خـامـه بـدهـد باز هـم شـاخـه ای از خـوانـیـن اردلان تا سـقـوط کابـیـنه دکـتـر محـمـد مـصـدق در سـال  1332  شـمـسـی در سـقـز حکـومـت داشـتـنـد ایـن طایـفـه از اولادان مـرحـوم محـمـد سـلـطان خـان هـسـتـنـد که پـس از او محـمـد عـلـیـخـان و آنگاه مـجـیـد خـان و بعـد از او سـیـف الـدیـن خـان مـظـفـر الـسـلـطـنـه اردلان حکـومـت مـنـطـقـه سـقـز را داشـتـه انـد تا ایـنکـه در عـصـر حکـومـت سـیـف الـدیـن خـان قـیام مـشـروطـیـت آغـاز گـردیـد و حـزبـی بـنام حـزب دمـوکـرات ایـران تاسـیـس شـد که زعـامـت و سـرپـرسـتـی آنـرا حاج احـمـد مـلـک الـتـجـاری  سـقـزی بعـهـده داشـت عـجـیـب ایـنـسـت هـم سـیـف الـدیـن خـان و هـم حاج دامـادان مـرحـوم مـلا کـریـم قاضـی کـوثـر بـودنـد لاکـن حاج احـمـد در مـقـام رهـبـری دمـوکـراتـهـای مـشـروطـه خـواه بـنای مخـالـفـت با سـیـف الـدیـن خـان را نهـاد و خـان نـیـز بـنـاچـار در جـهـت دفـاع از حـاکـمـیـت خـود و دولـت مـرکـزی به دفاع پـرداخـتـه و سـرانجام مامـوریـن خـان تـوانسـتـنـد حاج احـمـد را تـرور و نابـود نـمـایـنـد پـس از ایـن عـمـل مـذمـوم وارث مـرحـوم حاج مـلـک در صـدد انـتـقام بـرآمـدنـد بخـصـوص بـرادر بانـفـوذ او بـنام حاجـی محـمـود افـتـخـارالـتـجـار سـقـزی نـقـشـه ها را کـشـیـد و اقـدامات زیادی بعـمـل آورد تا ایـنکـه یکـی از افـراد مجاهـد مـشـروطـیـت بـنام عـبـدالله خـان گـولان ( سـهـرابـی ) عـاشـق خـانـم خـانـمـهـا دخـتـر حاج مـلک شـد و حاج افـتـخـار از ایـن مـوقـعـیـت اسـتـفاده کـرد و گـفـت اگـر انـتـقـام خـون بـرادرم را از سـیـف الـدیـن خـان بگـیـری دخـتـر را بعـهـده شـما در خـواهـم آورد عـبـدالله سـهـرابـی هـم که لـقـب سـالار داشـت و از ماجـراجـویان و مـشـروطـه خـواهـان بـود و بـهـمـراه حاج محـمـد شـریـف نـیـلـوفـری و مـیـرزا عـبـدالـصـمـد قـاضـی زاده و چـنـدیـن نـفـر دیگـر از سـقـزیـها در رکاب سـتارخـان و باقــرخـان  بـرای دفاع  از مـشـروطـیـت جـنگـیـده بـود نـقـشـه ای طـرح کـرد در ایـن کـشـاکـش جـنگ شـروع شـد و قـوای عـثـمانـی و امـرای خـلـیـفـه در مـرز ایـران جـمـع شـده و مـشـایـخ بـیاره را بـسـوی سـقـز حـرکـت دادنـد و تحـت عـنـوان دفـاع از کـیان اسـلام با بـرافـراشـتـن پـرچـم خـلـیـفـه عـثـمانـی مـردم را به جـهـاد و غـزا فـرا خـوانـدنـد و ایـن در حـالـی بـود که حکـومـت مـرکـزی ایـران اعـلام بـی طـرفـی کـرده بـود اما ارکـان حـرب عـثـمانـی از حـکـام بـانـه و سـقـز و بـوکـان خـواسـتـنـد تا قـوای خـود را جـمع آوری و بهـمـراه قـوای مـتجـاوز عـثـمانـی عـلـیـه روسـیـه تـزاری وارد جـنـگ بـشـونـد حـکـام مـذکـور نـیـز که عـبارت بـودنـد از محـمـد خـان بـانـه – سـیـف الـدیـن خـان اردلان – محـمـد حـسـیـن خـان سـردار مکـری مـتـفـقا پـاسـخ دادن که چـون حکـومـت مـرکـزی ایـران بـیـطـرف اسـت و ایـنجانـبان نـیـز حاکـم رسـمـی ایـران هـسـتـیـم نـمـی تـوانـیـم وارد جـنـگ شـویـم که عـبـدالله خـان سـهـرابـی بـنابـر اظهـارات قـدمـا و مـطـلعـیـن از مـوضـوع  سـواسـتـفاده کـرده و به ارکـان حـرب عـثـمـانـی خـبـر داد ه بـود که ایـن افـراد هـوادار روسـیـه و اسـتـقـلال اکـراد مـی باشـنـد و ارکـان حـرب عـثـمـانـی هـم مـوضـوع را باور کـرده و هـر سـه نـفـر را دسـتگـیـر کـرنـد هـر چـنـد اعـیان و مـشـایـخ خـواهـش و پـا در مـیـانـی کـردنـد مـثـمـرثـمـر واقـع نـشـد و آنها را در شـهـر مـراغـه تـیـرباران کـردنـد که الـبـتـه جـز آزادیخـواهـی و ایـران پـرسـتی گـنـاهـی نـداشـتـنـد لاکـن عـبـدالله خـان سـهـرابـی بـوصال دلـبـر رسـیـد.

بـدیـهـی اسـت ایـن عـمـل ناشـی از بـی لـیـاقــتـی حـکـام قـاجـار بـود و گـرنـه چـگـونـه مـتـجـاوزیـن خـارجـی قـدرت آن را دارنـد کـه حـکـام رسـمـی ایـران را دسـتـگـیـر و تـیـربـاران نـمـایـنـد آنـهـم فـردی بـنام محـمـد حـسـیـن خـان سـردارمـکـری نـوه عـزیـزخـان سـردار کـل و سـیـف الـدیـن خـان و غـیـره  ، جـنـازه تـیـرباران شـدگان از مـراغـه به بـوکـان و سـقـز حـمـل و بخـاک سـپـرده شـد .

بعـد از شـهادت سـیـف الـدیـن خـان شـهـر سـقـز تا پـایان جـنگ هـر روز در دسـت کـسـی بـود گاهـی روسـیـه حاکـم تعـیـیـن مـی کـرد و زمانـی عـثـمانـی و بـریـتانـیا و گاهـی هـم عـده ای شـخـصا زمـام امـور را در دسـت داشـتـنـد از جـمـله مـرحـومـیـن شـیخ رئـوف ضـیائـی ـ عـبـدالله خـان ناهـیـد- حاج وهاب خـان و جـلال اردلان که هـر کـدام  چـنـد صـباحـی حـاکـم بـودنـد اما هـیـچکـدام جـز دردسـر و دادن مـبالغ کـلان به بالا دسـتـهـا خـیـری نـداشـتـه انـد بعـد از پـایان جـنگ در زمان اقـتـدار وثـوق الـدوله که بـشـرح مـدارک و شـواهـد تـاریخـی عـامـل انگـلـیـس بـوده و قـرارداد مـنحـوس 1919 او مـشـهـور اسـت شـخـصـی بـنام شـریـف الـدوله از اهـالـی کـاشـان بحکـومت کـردسـتان رسـیـد نامـبـرده نـوکـر بـریـتانـیا و عـامـل اجـرای سـیاسـتـهای آنان در مـنـطـقـه کـردسـتان بـود اولـیـن اقـدام شـریـف الـدوله انـتـخـاب وکـلای تحـمـیـلـی مـردم بـرای ورود به مـجـلـس شـورای مـلـی و تـصـویـب قـراردادهای اسـتعـماری بـود و دومـیـن اقـدام او پـایان دادن به عـمـر حکـومـت چـنـد صـد سـاله ایـل گـلـباغـی و اعـدام عامـلـیـن کـمک به مـرحـوم شـیخ محـمـود حـفـیـد  پـادشـاه کـردسـتان عـراق بـود قـضـیـه از ایـن قـرار اسـت که اولا حـکــومـتـی مـحـلـی از گـلـباغـیـها در طـول تـاریـخ وجـود داشـتـه لااقـل در کـتاب تـاریـخـی شـرفـنامـه که در عـهـد سـلـطـنـت شـاه عـبا صـفـوی تحـریـر گـردیـده تـاریـخ و چگـونگـی ایـن امات ثـبـت شـده که امـروزه نـسـخـات فـارسـی و کـردی وعـربـی آن فـراوان یافـت مـی شـود و جای شـک و گـمان نـیـسـت اما شـریـف الـدوله با کـمک نـیـروی هـوائـی بـریـتـانـیـا و قـوای قـزاق تـوانـسـت ایـن بـسـاط را بـر هـم زده و سـران حکـومـت را دسـتگـیـر و در شـهـر سـنـنـدج به چـوبه دار بـسـپـارد که شـرح آن در تـاریـخ مـردوخ ضـبـط اسـت در ثـانـی با سـقـوط حکـومـت پـادشـاهـی شـیخ محـمـود در سـلـیـمانـیـه بـعـلـت جـنگ با انگـلـیـس خـانـواده و بـسـتـگان او به ایـران پـنـاهـنـده شـدنـد و در پـنـاه سـران کـرد ایـران بـودنـد اما بـدسـتـور انگـلـیـس شـرف الـدوله در صـدد انـتـقـام بـر آمـده و حـبـیـب الله خـان تـیـلکـوه و رسـتـم خـان بـانـه ای را بـدار آویخـت و قـصد داشـت شـیخ رئـوف ضـیائـی را هـم بچـوبه دار بـسـپـارد که مـتـواری شـد.

 فـتـنـه سـالارالـدوله و سـقـز

پـس از عـزل محـمـد عـلی شـاه قـاجـار بـرادش بـنام شـاهـزاده ابـوالـفـتـح مـیـرزای قـاجـار مـشـهـور به سـالار الـدوله با اطـرافـیان خـود عازم آذرآبادگان و کـردسـتان شـد در تـبـریـز و مـراغـه سـران اتـراک مانـنـد حاج صـمـدخـان مـقـدم مـراغـهـای به او قـول حـمـایـت دادنـد سـپـس در تـکـان تـپـه نـزدیک بـوکـان با سـران طایـفـه فـیـض الله بـیگـی عـقـد اخـوت بسـت و آنها قـول مـسـاعـدت دادنـد هـمـزمان با آن چـون شـایع شـده بـود مـشـروطه خـواهـان  مـلحـد هـسـتـنـد عـلـما و مـشـایـخ بـیاره نـیـز قـول حـمـایـت دادن بـنابـرایـن تـمـهـیـدات در انـدک مـدتـی حـدود دوازده هـزار نـفـر عـشـایـر کـرد را جـمع آوری و بهـمـران حـکـام و سـران عـشـایـر کـرد بخـصـوص طـایـفـه فـیـض الله بـیگـی قـول وزارت و صـدارت ایـران داده بـود حـتـی مـرحـوم جـهـانگـیـر خـان گـلـتـپـه را بعـنـوان وزیـر دارائـی و جهانگـیـر خـان سـرتـیـپ را بعـنـوان امـیـن خـلـوت و سـرتـیـپ و عـلـی خـان پـدر جـهـانـگـیـر خـان را بـدرجـه امـیـر تـومانـی مـنـصـوب کـرده و فـرامـیـن را صـادر و ابـلاغ کـرده بـود بهـر حال سـپـاه سـالار از سـقـز به سـنـنـدج رفـت در آنجا هـم مـرحـوم آیـت الله مـردوخ کـردسـتانی با  دراویـش و صـوفـیان مـشـایـخ بـیاره به او پـیـوسـتـه و به کـرمانـشـان رفـتـنـد و در کـرمانـشـان نـیـز نـیـروی زیادی به او پـیـوسـتـنـد و عازم تـهـران شـدنـد اما از جانـب مـشـروطـه خـواهـان یـپـرم خـان ارمـنـی با قـوای خـود بـمـقـابـلـه بـرخـاسـت آقـای عـبـدالله خـان فـاتـح  پـسـر مـرحـوم سـرتـیـپ بـرای نگـارنـده نـقـل کـردنـد که پـدرم امـیـن خـلوت سـالارالـدوله بـود تعـریـف کـرده وقـتـی سـالار الـدوله صـدای تـوپ قـوای یـپـرم خـان را شـنـیـد دسـتـور عـقـب نـشـیـنـی صادر کـرد مـرحـوم سـرتـیـپ به او گـفـتـه بـود که شـما با ایـن هـمه تـوپ و لـشکـر از صـدای تـوپ هـراس داریـد اجازه بـفـرمـائـیـد حـمـله کـنـیـم اما سـالار پـاسـخ داده بـود نه بایـد عـقـب نـشـیـنی کـنـیـد مـرحـوم سـرتـیـپ گـفـتـه بـود چـون تـرس شـاهـزاده را مـشـاهـده کـردم دانـسـتـم که او لـیاقـتـی نـدارد و بـیـهـوده ما را بـدرد سـر انـداخـتـه لـذا بلافاصـله مـراتـب را به سـران عـشـایـر کـرد اطـلاع دادم و خـودم که امـیـن خـلـوت او بـودم پـیـشـقـدم شـده و اردوی او را تـرک کـرده و به سـقـز بـرگـشـتـم بگـونه ای که در تـواریخ گـوناگـون مـی خـوانـیـم سـرانجام نـیـروی سـالارالـدوله مـفـتـضحانه شکـسـت خـورد ه و فـرار را بـر قـرار تـرجـیـخ دادنـد اما سـر راه خـود بـغـارت و چـپـاول پـرداخـتـنـد .

لازم به یاد آوری اسـت که ایـن سـالارالـدوله بـرای مـنـطـقـه سـوغـات دیگـری هـم بغـیـر دعـوا و فـرار و تـسـلـیـم آورده آنهـم ماده شـریـف تـریاک اسـت بـدیـن تـرتـیـب که ایـشـان اهـل مـنـقـل بـوده انـد و طـبـیـعـی اسـت شـاهـزاده با آن جاه و مـقـام دریای مـنـقـل مـی نـشـیـتـه تـنـی چـنـد از آقـایان سـران عـشـایـر کـرد هـم خـیـلـی دلـشـان مـی خـواسـتـه ادای او را در بـیاورنـد بـنابـرایـن تـنـی چـنـد از آنان به کـشـیـدن تـریاک پـرداخـتـنـد و نـوکـران و چـای پـزان نـیـز به ارباب چـم دوخـتـنـد و بعـد طـبـقـات دیگـر و قــس عـلـیـهـذا ، و ایـن مـیـراث شـوم شـاهـزاده قـاجـار در کـردسـتان تاکـنـون باقـی اسـت اگـر چه غـیـرت و تعـصب کـردی و آب و هـوای سـرکـش و آزاد ایـن دیار هـرگـز ذلـت را قـبـول نکـرده و نخـواهـنـد کـرد .